In het gebrandschilderd glas van de Schepenkamer van het oude Stadhuis vinden we de wapens van een zestal belangrijke Culemborgers uit voorbije tijden. Het zijn twee geschiedschrijvers, twee bisschoppen en twee tot de verbeelding sprekende figuren uit de tijd van de Verenigde Oost-Indische Compagnie.
Stichter van de Kaapkolonie
Van die laatste twee is Jan van Riebeeck (1619-1677) in Culemborg zeker de bekendste.
Godée Molsbergen schreef al in 1912 zijn biografie. Jan was de stichter van de Kaapkolonie, van Hollands Zuid-Afrika.
Dat laatste feit werd in 1952 ook in Culemborg groots herdacht. Veel – wat oudere – Culemborgers weten dat nog heel goed: het was feest en Koningin Juliana kwam ervoor naar onze stad. Het was toen 300 jaar geleden dat Jan van Riebeeck voet aan wal zette in de Tafelbaai, om er een verversingsstation te bouwen. De schepen van de V.O.C. konden er op hun reizen van of naar Batavia voortaan nieuwe voedselvoorraden inslaan.
Jan van Riebeecks grootouders, uit de families Riebeeck x Hoevenaer en Gaesbeeck x Diemen
Behalve in een straatnaam, leeft de naam ‘Van Riebeeck’ in Culemborg natuurlijk ook verder in de naam van het ‘Jan van Riebeeckhuis’. Dit huis, op het hoekje van de Achterstraat, was ooit het woonhuis van Jans grootvader, de notaris en procureur Govert Anthoniszoon. Jan van Riebeeck zou er geboren zijn, al is dat niet helemaal zeker. Ook een huis in de Goilberdingerstraat had ooit die naam.
Het Jan van Riebeeckhuis in de Achterstraat
Gouverneur met talent in Batavia
Over Antony, of zo men wil Antonio van Diemen, de andere bekende Culemborger uit de gebrandschilderde ramen, weten we – hier ter stede – doorgaans veel minder. Er zijn minder tastbare herinneringen aan hem overgebleven.
Toch was hij zeker de schranderste van de twee (achter)neven. Hij was al op jonge leeftijd koopman in Amsterdam, maakte daarna snel carrière in Batavia en bereikte in 1636 de top als gouverneur-generaal. Hij was een krachtig bestuurder, drukte als zodanig zijn stempel op de V.O.C.-organisatie in Indië: ‘al spelende’ wist hij ‘het grote werk te dirigeren’.
Van Diemen (1593-1645) was de zoon van een Culemborgse schipper, later wijnweerd in de stadsherberg ‘Het Gulden Hooft’. Zijn geboortehuis stond aan de Oude Vismarkt, op nummer 9; het is het pand waar nu speelgoedwinkel ‘Intertoys’ zit.
Als inkomen iets zegt, dan blijkt daaruit wel het verschil in statuur tussen beide mannen. Van Diemen trok als gouverneur-generaal in Batavia 1.200 gulden in de maand; zijn neef Van Riebeeck moest zich als commandeur aan de Kaap al mopperend tevreden stellen met 130 gulden.
Toch hebben ze – ieder op zijn manier – de loop van de geschiedenis mee bepaald.
Batavia, met links het kasteel en rechts Punt Cuylenborg en Van Diemens Platform
Culemborgse Geschiedenis Quiz
De bovenstaande tekst maakt onderdeel uit van de Culemborgse Geschiedenis Quiz.
Hieronder vind je nog wat aanvullende informatie. Daarna volgen de Quizvragen van oktober.
In straatnamen vernoemd
In Culemborg zijn een aantal straatnamen vernoemd naar mensen die in de koloniale tijd in dienst van de VOC naar verre oorden zijn afgereisd. Een aantal van hen behoorde tot de familiekring van Jan van Riebeeck en zijn grootvader Govert Anthonisz. Maar er waren er meer. Zoals Roelof de Man, Hugo de Goijer en dominee Theodorus Zas. Hun namen zijn destijds uit de archieven bijeen gesprokkeld door mr. Pieter Beltjes.
Beltjes was eind jaren ’40 tot midden jaren ’50 voorzitter van het genootschap Voet van Oudheusden. Hij ontrafelde de geschiedenis van het ‘Jan van Riebeeckhuis’, ontdekte dat Jan van Riebeecks vader – zoals hij zelf verklaarde – ‘in sijnen huysvrouwen vaders huys’ had gewoond. Beltjes schreef er in 1959 een rapport over. Het pand werd nog dat jaar door de gemeente aangekocht en daarna gerestaureerd. In 1971 opende het als museum.
Over al die Culemborgers die destijds in den vreemde hadden gewerkt, schreef Beltjes in 1971 een handzaam boekje, met de titel Culemborgers overzee. Het was ‘een vluchtige verkenning met het meer dan vier eeuwen oude huis De Fonteyn als dankbare aanleiding’. Het boekje is nog altijd te koop, maar je kunt het hier ook als pdf inzien.
Vooruitlopend op de restauratie had Beltjes al twee artikeltjes gepubliceerd. In 1965 in Historia, het orgaan ‘die Historiese Genootskap van Suid-Afrika’ en in 1967 in het ‘Gelders Oudheidkundig Contactbericht’.
Het laatste artikel, getiteld ‘Waar Culemborgers in en uitliepen’ verscheen in 1991 ook in een Voetnoot. In diezelfde Voetnoot stond het artikel ‘In Straatnamen vernoemd’ van schrijver dezes.
Het Jan van Riebeeckhuis is tot 1980 museum gebleven. Daarna was het notariskantoor, stadsarchief en makelaarskantoor. Tegenwoordig is het een wijnhandel. Sinds 2011 is er – op de bovenverdieping – opnieuw een museum.
Met het groeiend verzet tegen de Apartheid in Zuid-Afrika en de latere afschaffing daarvan is het oordeel over Jan van Riebeeck’s rol in de geschiedenis in de loop der tijd natuurlijk wel veranderd. Hoe … ? Dat kun je nalezen in het boek ‘Jan van Riebeeck, tussen wal en schip’ van Willem-Pieter van Ledden uit 2006.
Noemen we hier tot slot het boek van Menno Witteveen over ‘Antonio van Diemen. De opkomst van de VOC in Azië’ uit 2011.
Culemborgse Geschiedenis Quiz
Hieronder vind je de vragen van de maand oktober. Om ze te beantwoorden ga je naar de website van de Quiz.
Vraag 1:
Menno Witteveen schreef in 2011 een prachtig boek over Antonio van Diemen. Behalve over zijn tijd in Batavia vind je daarin ook iets over Antonio’s jeugd en familie in Culemborg.
Antonio’s moeder was de dochter van een Culemborgse brouwer en burgemeester.
Wat was diens naam ?
Vraag 2:
Het ‘Jan van Riebeeckhuis’ was het woonhuis van Govert Anthoniszoon (van Gaesbeeck); in de jaren 1968-1971 is het destijds verarmde pand grondig gerestaureerd.
Wat is de historische naam van het woonhuis en notariskantoor van Jan van Riebeeck’s grootvader ?
Vraag 3:
Jan van Riebeeck was tien jaar commandeur aan Kaap de Goede Hoop. In 1662 zou hij worden opgevolgd door zijn oom. Deze overleed echter onderweg naar de Kaap.
In de Grote of Barbarakerk is nog altijd de kroonluchter te zien die hij voor zijn vertrek aan de kerk had geschonken. Er is ook een straat naar hem vernoemd.
Wat is de naam van deze als opvolger benoemde broer van zijn moeder ?
