De markt onder water in 1809. Gravure van Jan Gerritsz. Visser (Rijksmuseum)
Als stad in het rivierengebied heeft Culemborg een lange geschiedenis met het water. Overal in de stad, langs de dijken, in de polders herken je iets van de strijd met, of het gebruik van dat water.
Misschien heb je wel eens in het buitengebied gefietst, en zag je de watergangen die ons oppervlaktewater afvoerden richting de Bradaal, waar vroeger de Culemborgse poldermolens stonden. Wellicht is je daar vlakbij dan ook die grote plas, de Waaij opgevallen, een restant van een doorbraak in de Diefdijk.
Het meest sprekend is natuurlijk het water als bedreiging
De evacuatie in 1995 staat bij velen in de herinnering gegrift. Gelukkig is het inmiddels al heel lang geleden dat Culemborg echt natte voeten heeft gehad; dat stad en platteland beide onder water stonden.
Stille getuigen hiervan zijn de ‘vloedstenen’, met de peilhandjes die aangeven hoe hoog het water vroeger binnen de stad heeft gestaan.
De bekendste vind je in de zijgevel van het huis Binnenpoort 6, direct naast de pilaster van de voorpoort die hier ooit gestaan heeft. De oudste steen is uit 1651, de hoogste die uit 1820, midden op de pilaster: het water stond hier toen een meter hoog !
Ook in de zijgevel van Binnenpoort 5 en aan het pleintje bij het Weeshuis zijn enkele stenen ingemetseld.
Sinds voorjaar 2018 heeft Culemborg er een nieuw ‘waterelement’ bij. Op de Markt kunnen spelende kinderen genieten van de fonteintjes, die spuiten en borrelen uit een vijftal moderne ‘vloedstenen’, die laten zien hoe ver de Markt in 1741 (20 cm.), 1784 (35 cm.), 1809 (60 cm.) en 1855 (45 cm.) onder water stond.
Het hoogste blok steen is van 1995 (113 cm.). Maar die ramp heeft gelukkig nooit plaatsgevonden !
En ja, je hebt het goed gezien. Op een van die moderne stenen staat 1781. Leesfoutje van de ontwerper, van de peilsteen uit 1784.
De bovenstaande tekst over ‘Culemborg en het water’ maakt onderdeel uit van de Culemborgse Geschiedenis Quiz.
Hieronder vind je nog wat aanvullende informatie. Daarna volgen de Quizvragen van de maand september. Weet jij de antwoorden ?
Verslagen van rampspoed
Den agtentwintigsten van Wintermaand, des morgens ten twee uuren, was de Inbraak by Huussen voorgevallen. Den eenendertigsten zag men, in ’t Graafschap Kuilenburg, het Water met groot gedruis van verre komen aanrollen, en het Land, voor eenige maanden, als in een Zee veranderen. Van buiten, tegen de Zandpoort der Stad Kuilenburg, stond het vier voeten hoog. In het Kuilenburgsche veld, tegen den Diefdyk, daar ’t land laagst is, peilde men zestien en zeventien voeten waters.
Culemborg is in de achttiende eeuw herhaaldelijk door watersnood getroffen. De ergste overstromingen waren die van 1741 en 1784.
Het citaat hierboven komt uit een drukwerkje over de ramp van 1769. Zo’n publicatie is er ook over de watersnood van 1741.
De Culemborgse advocaat mr. Balthasar Godard Nedermeijer (1699-1775) beschrijft daarin hoe de ramp zich in Culemborg voltrok en hoe met name de gulle giften uit Amsterdam werden gebruikt om de nood te ledigen.
Nedermeijer was ontvanger van de grafelijke middelen (belastingen), werd later ook schepen en burgemeester. In 1741 verdeelde hij de hulpgoederen over Culemborg, Everdingen en Zijderveld, alsook Acquoij, Beesd en Rhenoij.
In zijn ‘Kort Verhaal van de Hooge Watervloed’ [pdf] vertelt hij hoe stadsbestuur en burgers trachtten het water buiten de stad te houden, hoe mensen en hun vee werden opgevangen, en hoe het voedsel onder de hulpbehoevenden werd verdeeld.
Zijn relaas met enkele brieven geeft ons een blik van dichtbij op een andere tijd, op Culemborg in een ver rampjaar. Een prachtige bron, het lezen waard !
Dergelijke verhalen uit andere tijden kun je zelf ook vinden via Google books.
Ik geef je hier alvast enkele links:
- Verzameling van eenige geloofwaardige Berigten en Brieven betreffende de Elende van de Opgezetenen der Overstroomde Landen (1741)
- Verhaal van de wyze, op welke de Penningen ten behoeve der noodlydenden . . . bestierd en besteed zyn (1741)
- Verhaal wegens de Overstroomingen in de Graafschappen Buuren en Kuilenburg (1769)
- Naauwkeurige Beschrijving der Overstroomingen (1784), p. 211-218
Hoe het Culemborg verging tijdens de watersnood van 1820, kun je lezen op de website Culemborg zoals het was. Nini Vonk schreef er een mooi verhaal over.
Culemborgse Geschiedenis Quiz
Hieronder vind je de vragen van de maand september. Om ze te beantwoorden ga je naar de website van de Culemborgse Geschiedenis Quiz.
Vraag 1:
De Culemborgse polders waterden nog tot 1410 af via het land van Leerdam. Bij de ‘Oude Waaij’ (heet nu ‘Het Wiel’ net boven de spoorlijn bij Leerdam) lag toen een sluis in de Diefdijk.
In 1410 kocht Culemborg het recht om al onder Acquoij op de Linge uit te wateren. Daartoe werd aldaar een sluis in de Lingedijk gelegd.
Hoe heet deze Culemborgse sluis ?
Vraag 2:
In 1846 werd de eerste steen gelegd voor een Stads armenschool, waarin ook een zogenaamd vloedlokaal werd aangebracht. In dit hoog boven de straat gelegen lokaal konden mensen bij overstroming hun toevlucht zoeken. Het gebouw, met hoge toegangsdeuren in de voorgevel, is er nog altijd.
Wat is de tegenwoordige naam van deze Armenschool ?
Vraag 3:
De Diefdijk is al in de Middeleeuwen aangelegd. Zij zorgde ervoor dat het Betuwse overstromingswater niet verder naar de latere ‘Vijfherenlanden’ kon stromen. Dat water bleef daarna onder Culemborg voor de dijk staan.
In welk jaar werd besloten de Diefdijk aan te leggen ?
