Op donderdag 21 september 2023 verzorg ik een lezing in de Fransche School. Deze lezing borduurt verder op de tentoonstelling ‘Culemborg Ongekend – anno 1649 ’ die van 1 juli tot 10 september in het Culemborgse Stadhuis te zien was.
Centraal op deze tentoonstelling stond een stadsgezicht dat de schilder Jan van Goyen in 1649 maakte van onze stad, gezien vanaf de rivier de Lek. Dit schilderij uit de collectie van het Rijksmuseum bleek Culemborgs oudste geschilderde stadsgezicht te zijn.
Achter veel van de op dit schilderij afgebeelde gebouwen zit een verhaal dat niet altijd even bekend is, en de moeite waard is om vast te leggen. Er komt een boek van, met veel nieuwe feiten. Dat duurt nog even. Er is verder onderzoek voor nodig.
Aan het eind van de Havendijk stond de Lekpoort met ernaast het huis ‘De Zwaan’ en de herberg ‘De Engel’
De lezing van donderdag wordt zo een soort ‘tussenbalans’, met bijzondere aandacht voor het Culemborgse kasteel en het noordelijk stadsdeel boven het binnengrachtje bij de Fransche School: De Havendijk.
Het Culemborgse Kasteel werd in 1735 gesloopt, alleen de zgn. Witte Toren en de bestuursgebouwen van de grafelijke Raadkamer op het Nederhof bleven overeind. De Witte Toren tot 1767 en de gebouwen op het Nederhof tot 1812. Het Museum in de Kasteeltuin houdt de herinnering eraan levend.
De Havendijk lijkt op het eerste gezicht een buurt zonder veel geschiedenis. In de jaren ’70 is hier veel gesloopt; er kwam sociale woningbouw voor terug. Toch zijn er genoeg herkenningspunten voor een mooi verhaal.
Wat weet je bijvoorbeeld over het Elisabeth Gasthuis en zijn kapel, over de Loentjestoren en de Schoteldoekse Haven. Waar komen die namen vandaan? Ik vertel je er graag over.
De lezing in de Fransche School begint om 19.30 uur. Zorg dat je op tijd bent.
De volgende aankondiging van de lezing staat/stond op de website van het historisch genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden.
Een stadsgezicht vol nieuwe verhalen
Stadsgezicht van Culemborg. Jan van Goyen, 1649 (collectie Rijksmuseum)
‘Geschiedenis is nooit compleet; er is altijd iets nieuws te ontdekken als je maar nieuwsgierig bent’, is de boodschap van stadshistoricus Bert Blommers. Hij organiseerde een verrassende zomertentoonstelling die tot 10 september te zien (was) in het Culemborgse Stadhuis.
Bert is al ruim veertig jaar bezig met de geschiedenis van Culemborg en ontdekte in de collectie van het Rijksmuseum een geschilderd stadsgezicht, dat doorging voor een fantasie, maar in werkelijkheid herkenbaar Culemborg is. De schilder Jan van Goyen (1596-1656) schilderde het in 1649. Het is daarmee Culemborgs oudste geschilderde stadsgezicht! Van Goyen, die een meester was in rivierlandschappen, maakte ook een aantal schilderijen waarop het kasteel van Culemborg te zien is.
De tentoonstelling ‘Culemborg Ongekend – anno 1649. Stad en kasteel in nieuw ontdekte afbeeldingen’ is het startpunt voor deze lezing, maar de lezing zelf kijkt verder. Bert Blommers is inmiddels bezig een boek te schrijven rond de tentoonstelling waarin hij veel nieuwe feiten en verhalen op tafel legt.
Uiteraard neemt de schilder Jan van Goyen (1596-1656) hierin zijn plek in. Hij schilderde immers het Culemborgse stadsgezicht uit 1649. Maar eigenlijk is het stadssilhouet dat hij maakte, zelf veel belangrijker! Wat zie je daar allemaal op? Veel van die gebouwen van toen zijn er nu niet meer. Verdwenen zijn de spits van de Grote kerk, het Culemborgse kasteel, de Janskerk en de markante stadstoren op de hoek van de Loentjesgracht. Het Elisabethgasthuis, beter bekend als het Oude Mannen- en Vrouwenhuis, een hofje op de Lange Havendijk, met zijn kapel, verdwenen pas in de jaren ’60 van de vorige eeuw. Het zijn allemaal gebouwen die vroeger ontzettend belangrijk waren en een rol speelden in het stadsleven, maar ook nu nog een ‘onverteld verhaal’ te vertellen hebben.
Het jaar 1649 is niet alleen het jaar van het schilderij, maar ook dat van de bekende kaart van Johannes Blaeu en het jaar waarin de Veerweg werd aangelegd. Hoe Culemborg daarna in een eeuw veranderde, kun je zien op de prachtige handgetekende stadskaart van de Culemborgse raadsheer Jacob Perrenot. Het kasteel is dan al grotendeels weg, maar een geweerfabriek (op het Voorburg) en een steenbakkerij (op de Baarsenwaard – juiste spelling!) zijn op het toneel verschenen.
Bert Blommers neemt je mee in zijn zoektocht naar ongekende afbeeldingen en de onvertelde verhalen achter de plaatjes.
Bert Blommers (1959) is een geboren Culemborger en studeerde geschiedenis. Hij was tien jaar bestuurslid van Voet en nam in 1987, toen Voet 50 jaar bestond, het initiatief voor het verenigingsblad Culemborgse Voetnoten. Sinds 2016 heeft hij zijn eigen website ‘Culemborgse Geschiedenissen’.
Het Hof te Kuylenburg, 1750. J.L. Cornet, naar een tekening van Jan de Beijer (Gelders Archief)
